Selayang Pandang: Sultan Wan Muhammad Ariffin Syah

1.       Tok Kelumpang al-Jarimi al-Fathani (Tok Kelupang).  Syeikh Wan Muhammad Ariffin Syah al-Jarimi.  Adalah orang sama merujuk kepada Sultan Wan Muhammad Ariffin Syah iaitu seorang pendakwah yang tiba di Langkasuka pada akhir abad ke-14.

2.       Di tanah Patani, Syeikh Wan Muhammad Ariffin Syah diperkirakan sebagai adik beradik dengan Sayyid Hussein Jamadil Kubro (Sayyid Jamaluddin Hussein), Sayyid Thanauddin (Syeikh Saman) dan Syeikh Wan Nik al-Fathani.

3.       Bagaimanapun, Syeikh Wan Muhammad Ariffin Syah dan Syeikh Wan Nik al-Fathani tiba ke Patani terkemudian daripada Sayyid Jamaluddin Hussein dan Sayyid Thanauddin. Syeikh Wan Nik al-Fathani pula hanya sebentar sahaja di Patani kerana meneruskan misi dakwah ke Mindanao dan seterusnya ke Brunei. Di Brunei, Syeikh Wan Nik diangkat pula sebagai Sultan Brunei menggantikan pemerintahan asal yang tidak mempunyai pewaris lelaki.

4.       Di Patani pula, Syeikh Wan Muhammad Ariffin Syah disekitar Jerim dan pernah dilantik sebagai ketua pemerintah di Chabang Empat Patani. Gelar Sultan disebut kepada Syeikh Wan Muhammad Ariffin oleh rakyat Patani kerana sesuai dengan peranannya sebagai pendakwah dan pemerintah. Hal yang sama juga terhadap Sayyid Jamaluddin Hussein yang sebelumnya digelar sebagai Sultan Pa’ Tani walaupun beliau bukan seorang sultan yang dilantik. Tetapi Sayyid Hussein Jamaluddin adalah orang yang dianugerah satu kawasan untuk diteroka sebagai penempatan oleh Raja Langkasuka. Lalu Sayyid Jamaluddin Hussein menamakannya sebagai Jerim dan diangkat sebagai pemimpin di sana.

5.       Syeikh Wan Muhammad Ariffin Syah mempunyai seorang anak, Syeikh Wan Abdul Jabbar Syah yang juga seorang raja dan pendakwah besar di Patani. Syeikh Wan Abdul Jabbar Syah pula mempunyai seorang anak bernama Syeikh Wan Abdul Mubin I. Menurut tulisan Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, Syeikh Wan Abdul Mubin inilah dikaitkan dengan nama Syeikh Gombak Abdul Mubin. Kedua-dua nama ini adalah orang yang sama dan diriwayatkan bersahabat dengan Syeikh Muhammad Said al-Barsisa dan Syeikh Syafiyuddin al-Abbasi yang mengislamkan Raja Patani, di awal pengislaman rakyat Patani secara besar-besaran.

6.       Salah seorang pendakwah besar Patani keturunan Syeikh Wan Muhammad Ariffin Syah ialah Syeikh Wan Abdur Rahman bin Syeikh Abdul Mubin III bin Syeikh Wan Muhammad Jailani. Syeikh Wan Abdur Rahman lebih dikenali sebagai Syeikh Abdur Rahman Pauh Bok atau Tok Perobok yang hidup pada abad ke-17 masehi.

7.       Keturunan Syeikh Wan Muhammad Ariffin Syah yang berdakwah ke Brunei pula ialah Haji Wan Sulaiman al-Fathani. Beliau adalah anak kepada Wan Masuji binti Syeikh Abdul Mubin III bin Syeikh Wan Muhammad Jailani. Salah seorang anak Haji Wan Sulaiman ialah Pehin Orang Kaya Di Gadong Awanag Shahbuddin atau nama sebenarnya Wan Syihabuddin bi Haji Wan Sulaiman.

8.       Di Pahang pula, keturunan Syeikh Wan Muhammad Ariffin Syah yang berdakwah di sana ialah Syeikh Syihabuddin Abu Ahmad Abdul Mubin bin Syeikh Muhammad Tayyib bin Syeikh Abbas. Syeikh Syihabuddin Abu Ahmad adalah guru agama kepada Sultan Pahang 1932 - 1974, Sultan Abu Bakar Muazzam Shah bin Sultan Abdullah Mukhtasim Billah Shah.

9.       Keturunan Syeikh Wan Muhammad Ariffin Syah selain ramai di Patani, terdapat juga di Kelantan, Terengganu, Pahang dan Brunei.

10.   Syeikh Wan Muhammad Ariffin Syah, selain meninggalkan ramai murid, keturunannya juga sehingga sekarang masih ramai yang giat menyebarkan dakwah di bumi nusantara ini.

Asal Usul Negeri Jala

1.       Jalo, Jalor, Jalur, Yalor, Yalur dan Yala. Sebutan dalam dialek Kedah, Kelantan dan Siam terhadap negeri Jala. Sebuah negeri yang dikatakan berasal dari perkataan ‘jala’ iaitu sejenis jaring yang ditebar sebagai alat menangkap ikan. Bentuk mukabumi Jala yang berbukit bukau dan berbentuk seperti jala itu dikatakan menjadi asas kepada nama negeri tersebut. Sesuai juga dengan peralatan utama penduduknya yang majoriti menggunakan jala bagi menangkap ikan di sungai.

2.       Jala bersempadan dengan Chenak di barat laut, Nongcik di timur laut dan Pujut di sebelah timur. Disebelah selatanya ialah Reman dan dibahagian baratnya pula ialah Kedah.

3.       Sungai utama di Jala ialah Sungai Biserah (Biserat/Bersirat).  Antara bukit bukaunya pula ialah Bukit Bilau. Bukit Besar (Bukit Indragiri) pula mempunyai puncak tertinggi dan pernah menjadi mercu tanda kepada pelayar sebagai petunjuk arah negeri Patani.

4.       Di bahagian selatan Jala pula terletak Bendang Setar, sebuah kawasan yang kaya dengan perlombongan bijih timah dan batu kapur.

5.       Jala dikatakan dibuka oleh Tuan Jalur pada sekitar tahun 1750-an. Baginda ialah Tuan Long Man putera kepada Tuan Long Nik (Datu Pujut). Penghijrahan baginda ini mempunyai kaitan dengan ancaman serangan Siam terhadap Patani dan Kedah serta perang saudara di Kota Kubang Labu di Kelantan. Tuan Long Deraman dan Tuan Long Ghaffar adalah adik beradik Tuan Jalur. Manakala Raja Long Nuh raja Patani 1749 – 1771, adalah saudara tua baginda. Raja Long Pandak adalah sepupu baginda berempat saudara.

6.       Tuan Long Man membuka Kampung Jalur dan menjadikan pusat pentadbiran Jala di sana. Golongan alim ulama yang turut serta dalam penghijrahan itu menyebabkan penempatan Jala semakin berkembang pada penghujung abad ke-18.

7.       Pemberontakan Datuk Pengkalan pada 1808 menyebabkan Siam memecahkan pentadbiran Patani kepada 7 negeri. Siam mengiktiraf Tuan Jalur sebagai Raja Jala pada 1810 dan member gelar kebesaran Siam-Thai sebagai Phraya Lor. Mengikut perlembagaan Siam-Thai, gelaran tersebut adalah setaraf dengan jawatan Gabenor.

8.       Tuan Jalur mangkat pada usia tua dalam tahun 1817. Putera baginda, Tuan Bangkok ditabalkan sebagai Raja Jala kedua.

9.       Hanya tiga generasi keturunan Tuan Jalur yang memerintah negeri Jala yang menyaksikan Tuan Kundur adalah Raja Jala terakhir. Tuan Kundur  bersama Tuan Sulong Raja Patani, Tuan Nik Dih Raja Nongcik dan Tuan Nik Dah (Nik Diah) Raja Legeh bersama rakyat masing-masing telah bersatu dengan pasukan Tengku Kudin putera Raja Kedah pada 1831. Terengganu turut menghantar 5 panglima bersama 5,000 tentera dan Kelantan turut menghantar 3,000 tentera dalam gabungan orang Melayu itu. Gabungan pasukan Melayu ini telah memberontak menentang Siam. Malangnya Tengku Kudin telah terkorban menyebabkan pasukan Kedah kacau bilau tiada pemimpin. Serangan besar-besaran Siam-Thai dari Chenak, Singgora, Ligor dan Bangkok menyebabkan pasukan Patani terpaksa berundur.

10.   Tuan Kundur Raja Jala dan Tuan Sulong Raja Patani berundur ke Kelantan pada 1832. Sehabis perang yang dikuasai Siam itu,  Nai Him Sai (Luang Sawad Phakdi) dilantik menjadi Raja Jala dan memindahkan pusat pentadbiran ke Kubang Teras. Apabila Nai Him Sai mati dilantik pula Nai Muang. Dengan perlantikan Nai dari Siam itu, maka berakhirlah kedaulatan tahta Jala setelah hampir kira-kira 100 tahun penubuhan negerinya.

Perbezaan 3 Datuk Pengkalan Patani

Terdapat 3 orang pembesar di Patani yang mempunyai gelaran yang hampir sama. Gelar Datuk Pengkalan ini menyebabkan ramai pencinta sejarah yang baru berjinak-jinak dengan sejarah Patani menjadi keliru.

1.       Datuk Pengkalan Tua adalah Raja Champa terakhir. Nama penuh baginda ialah Raja Wan Daim bin Dato’ Wan (Wan Nik). Baginda ialah Datu Jambu yang diangkat menjadi Raja Jambu di Patani dalam abad ke-17. Setelah kemangkatan Sultan Wan Muhammad Amin bin Nik Barul Salam di Champa pada 1684, Raja Wan Daim telah ditabal sebagai Raja Champa 1684 – 1692. Champa tumbang dalam perang Champa-Dai Viet pada 1692. Raja Wan Daim pulang ke Patani dan menetap di sana hingga akhir hayat baginda. Keturunan ramai diangkat sebagai Raja di Patani dan Kelantan. Ramai juga anak cucu baginda terdiri dari alim ulama yang membuka pusat pengajian agama di banyak tempat.

2.       Datuk Pengkalan Pauh ialah seorang pembesar di Patani pada abad ke-18. Beliau ialah abang  kepada Yang DiPertuan Raja Alung Yunus, Raja Patani. Mereka ialah putera kepada Raja Long Bahar yang berbondakan Raja Mas Kelantan. Semasa pertelingkahan Datuk Pengkalan Pauh dengan Raja Sai dan Raja Laksamana, Raja Alung Yunus telah masuk campur. Pada masa perbalahan itu, Datuk Pengkalan Pauh telah menembak Raja Alung Yunus dan terkena pada dada baginda. Raja Alung Yunus sempat bertahtah selama 11 bulan sahaja dan mangkat dalam peristiwa tersebut pada sekitar tahun 1720-an.

3.       Datuk Pengkalan. Baginda adalah daripada kerabat Raja Kelantan yang diangkat sebagai Raja Patani 1791 – 1808. Baginda diangkat sebagai Raja Patani bagi menggantikan Tengku Lamidin yang terbunuh dalam serang balas semasa pemberontakan terhadap Siam pada 1791. Bermula daripada pemerintahan Tengku Lamidin lagi, pembesar Siam suka mencampuri urusan pentadbiran dan mengganggu rakyat Patani. Orang Melayu dibunuh dan perlakukan sesuka hati oleh Siam. Datuk Pengkalan memerangi Siam sehingga mereka lari ke Singgora. Raja Singgora menulis surat ke Bangkok dan menghatar tentera Siam dari Bangkok, Singgora dan Ligor. Orang Melayu Patani pula diketuai oleh Datuk Pengkalan, Datuk Sai, Datu Pujut dan dibantu oleh Datu-Datu di dalam Patani. Serangan Siam tercetus pada 1808 dan Datuk Pengkalan syahid dalam peperangan tersebut.

Asal Usul Reman

1.       Raman, Rahman dan Rehman. Ketiga-tiga nama berkenaan merujuk Reman terutama dalam sejarah yang merujukkan negeri berkenaan di Patani. Banyak cerita lisan mulut ke mulut terutama  bagi penduduk asal Hulu Perak dan keturunan Long Ghaffar di Kelantan dan Terengganu. Tetapi nama itu sangat asing bagi masyarakat luar dan apatah lagi bagi kalangan bukan peminat sejarah Patani.

2.       Rekod British paling awal tentang nama Reman (Raman) ialah dalam tahun 1818, iaitu semasa perjanjian Gabenor Pulau Pinang, John Bannerman dengan Tuan Long Mansur, Raja Reman di Kroh.

3.       Catatan Inggeris yang kedua pula ialah pada 1824, apabila John Anderson menyebut bahawa Reman adalah salah sebuah negeri  bawahan Patani.

4.       Negeri-negeri yang bersempadan dengan Kelantan, Perak dan Kedah adalah di bawah pemerintahan keturunan Datu Pujut. Negeri berkenaan ialah Pujut, Legeh yang mempunyai sempadan Perak dan Kelantan. Reman yang sempadannya Perak dan Kedah. Manakala Jala yang bersempadan dengan Kedah dan Chenak (Siam).

5.       Pada tahun 1780, Perak dan Belanda dicatatkan telah memantau aktiviti penerokaan kawasan di sebelah utara Perak.

6.       Dalam tahun 1790 pula, semakin ramai masyarakat Patani membuka kawasan baru di utara Perak. Kawasan penempatan baru ini dibuka oleh orang Melayu yang lari dari kekejaman Siam setelah kejatuhan Patani pada 1785.

7.       1808 adalah tahun Pemberontakan Datok Pengkalan, Raja Patani terhadap Siam.  Datok Pengkalan syahid dalam pemberontakan tersebut. Seorang Cina-Siam dari Chenak bernama Nai Khwan Sai telah dilantik oleh Siam sebagai raja yang memerintah Patani.  Kemudian Nai Phya pula mengambil alih selepas kematian Nai Khwan Sai.

8.       Pemberontakan orang Melayu semakin menjadi-jadi semenjak pemerintahan Nai Khwan Sai dan Nai Phya. Ianya menyebabkan banyak perusahaan dan perniagaan Cina-Siam di Patani merosot.

9.       Suatu tindakan terpaksa diambil oleh Siam iaitu dengan menyerahkan kembali kuasa pemerintahan kepada keturunan asal Raja Patani.

10.   Negeri-negeri kecil di Patani dihapuskan dan dicantum menjadi 7 negeri.  Seorang daripada keturunan Raja Patani telah dipilih oleh Siam sebagai raja bagi 6 negeri tersebut. Sebuah lagi negeri iaitu Jering pula diperintah oleh Cina-Siam bernama Nai Phya.

11.   Pada tahun 1810, Tuan Long Mansur telah dilantik menjadi Raja Reman yang pertama. Kota Bharu menjadi pusat pentadbiran negeri Reman.

12.   Pujut ialah sebuah negeri yang telah lama wujud semenjak zaman Sultan Mansur Shah (1564 – 1572). Tahun 1810 menyaksikan Pujut telah dicantum dan berada dibawah penguasaan Raja Reman.

13.   Ada pendapat menyatakan bahawa Reman telah mengisytiharkan bebas daripada pemerintahan Patani. Namun tiada penyataan untuk menyokong bilakah tarikh pengisytiharan Reman tersebut. Berdasarkan faktor kestabilan Patani sebelum kejatuhannya, kemungkinan pengisytiharan Reman sebagai sebuah negeri bebas dari Patai itu dibuat antara 1785 dan 1810. Siam tidak mengiktiraf pengisyitiharan itu, menyebabkan pembentukan negeri Reman sebahagian daripada 7 negeri Patani itu dibuat pada 1810.

14.   Penduduk dipenempatan yang dibuka pada tahun 1780 dan 1790 di Kroh dan Hulu Perak telah lama bertuankan Tuan Long Mansur. Kroh, Klian Intan dan kawasan Hulu Perak turut diletakkan dibawah pentadbiran Raja Reman pada tahun 1810.

15.   Menerusi campurtangan Inggeris, Sultan Perak telah melakukan serangan terhadap orang Reman di Kroh dalam usaha merebut kawasan lombong bijih. Srangan dilakukan pada tahun 1826, 1852 dan 1854. Semua serangan tersebut Berjaya dipatahkan oleh Raja Reman.

16.   Sultan Yusuf Sharifuddin Shah bin Sultan Abdullah Muhammad Shah, Sultan Perak 1877 – 1887, bersama wakil Inggeris telah membuat perjanjian dengan Gabenor Siam. Hasilnya pada 1882, Gabenor Siam telah menetapkan sempadan Reman-Perak adalah di Bukit Nasah. Bagaimanapun, Tuan Jagung Raja Reman tidak mempedulikan   penetapan sempadan tersebut.

17.   Kawasan Kroh serta Hulu Perak kekal dibawah negeri Reman sehinggalah termeterainya Perjanjian Bangkok 1909.

18.   Jadi dapatlah disimpulkan bahawa negeri Reman mula wujud pada sekitar tahun 1790 dan distruktur semula oleh Siam dalam tahun 1810. Raja reman yang pertama ialah Tuan Long Mansur atau Tok Nik Leh yang memerintah sehingga tahun 1836.

19.   Raja Reman kelima dan terakhir ialah Tuan Lebeh Long Raya (1899 – 1901). Baginda dikatakan dibunuh oleh Siam pada 1901 dan ada pula pendapat menyatakan baginda terselamat dan mendiamkan diri di satu tempat.

20.   Setelah berakhirnya pemerintahan Tuan Lebeh Long Raya pada 1901, maka berakhirlah negeri riwayat negeri Remah yang telah wujud selama kira-kira 110 tahun.